Orkinos (Ton Balığı) Nedir?

Orkinos (ya da bilinen genel adlandırmayla Ton balığı), uskumrugiller familyasından boyu 6 metreyi, ağırlığı 1 tonu bulabilen türleri olan ışınsal (parlak) yüzgeçli bir balık türüdür. Etçil bir balık türü olması evriminde önemli yer tutan orkinoslar vücut yapılarına göre oldukça hızlı (saatte 70 ile 75 km) yüzerler ve diğer küçük balıklarla beslenirler. Bazı türler tropik, subtropik suları tercih etse de genel olarak çok sıcak sularda değil ılıman sularda yaşarlar. Bazı türlerinin 40 ile 50 yıl yaşayabildiği bilinmektedir. Göçmen bir balık türü olmaları nedeniyle dönem dönem farklı coğrafyalarda gezinseler bile genellikle derin sularda yaşamayı tercih etmektedirler. Bilinen en uzun mesafeli göçleriyse Amerika Birleşik Devletleri- Japonya arasında yapılmış ve kayıtlara geçmiştir. Üreme dönemlerinde 1 milyon civarı yumurta dökseler bile çok avlanan bir tür olmalarından dolayı günümüzde bazı alt türleri risk altında sayılmaktadır. En bilinen türleri sarıkanat orkinos, güney mavi yüzgeçli orkinos, çizgili orkinos, uzun kanat orkinos ve kocagöz orkinos gibi türleridir. Güney Mavi yüzgeçli orkinos, sarıkanat orkinos ve kocagöz orkinos genel olarak 2,5 metre uzunluğa ve 200 ile 400 kilogram arasında bir ağırlığa ulaşabilmektedir. 

Boyut olarak diğer orkinoslardan biraz daha küçük olsalar da dünya üzerinde en büyük kemikli balıklardan birkaçıdırlar. Onlarca alt türü olan orkinosların bazı türleri hariç hemen hemen her türünün et kalitesi birbirine benzerdir. Sürüler halinde yaşayan ve diğer küçük balık sürüleriyle beslenen orkinoslar kemikli yapıları ve etlerinin kalitesi nedeniyle konserveciliğin temel dayanak noktası olan balıklardan bir tanesidir. Bu durum alt türleriyle beraber orkinosların büyük kısmının neslinin tehlikede olmasına neden olmaktadır. Günümüzde en çok yakalanan ve tüketilen Kocagöz orkinos ve sarıkanat orkinosun türleri risk altındayken güney mavi yüzgeçli orkinosların neslinin tükenmesi riski daha yüksektir. 

 Özellikle son yıllarda popülerliğinden olumsuz etkilenen bir tür olan güney mavi yüzgeçli orkinosların aşırı avlanması nedeniyle tür tehlike altındadır. Aynı zamanda Japonya’da çok miktarda avlanılması ve piyasa değerinin oldukça yüksek olması nedeniyle güney mavi yüzgeçli orkinosların varlıklarında oldukça ciddi azalmalar olmuş ve bu durum onlarca sivil toplum örgütünü harekete geçirmiştir. Şu ana kadar uluslar arası anlamda verilen tepkilerin Japonya’daki bilinçsiz avcılığı ve pazarı pek etkilediği söylenemese de çalışmalar ve görüşmeler devam etmektedir. Konserveciliğin temel dayanak noktaları olmalarının yanı sıra sushi ve sashimi gibi yöresel lüks lezzetlerin de temel malzemeleri olmaları oldukça hareketli bir pazarlarının olmasına ve buna bağlı aşırı avlanmalarına sebep olmaktadır. Bazı kaynaklar tarafından kocagöz ve sarı yüzgeçli orkinosların okyanuslarda yok olduğu kabul edilmekle birlikte, bazı kaynaklar ise bu türlerin tükenme tehlikesinin güney mavi yüzgeçli orkinoslarından düşük olduğunu kabul etmektedir. 

Günümüzde en kapsamlı projeler mavi yüzgeçli orkinoslar için yapılmaktadır. Dünya üzerindeki azalışları popülaritelerinin artmaya başladığı 1960’lı yıllara dayanmaktadır. Zaman içinde gelişen teknolojiye bağlı olarak balıkçı gemilerinde konservecilik olanaklarının artmasıyla türdeki hızlı azalış başlamıştır. Akdeniz’de de yaşayabilen türleri olan orkinosların 1980- 2000’li yıllar arasında popülasyonlarında yer yer %70 ile 80’ e varan azalmalar olduğu çeşitli sivil toplum örgütlerinin çalışmalarıyla tespit edilmiştir. Çoğu zaman ağ ile avlanılan orkinoslar için denizlere atılan ağlara aynı zamanda diğer deniz canlıları da takılmakta ve sebepsiz yere ölmektedirler. Bu durumda denizlerdeki hassas dengenin bozulmasına yol açabilmektedir. Aynı zamanda başta orkinos çiftlikleri olmak üzere çeşitli şekillerde türün geleceğine katkıda bulunulduğu iddia edilse bile sivil toplum örgütlerince bu çiftliklerin büyük kısmının türe zarar verdiği kabul edilmektedir. Başta Greenpeace tarafından düzenlenen ‘Orkinoslar ve Zaman Tükeniyor’ etkinliğinin yanı sıra onlarca farklı sivil toplum örgütü tarafından dikkat çekilmek istenen önemli konulardan birisi olan orkinosların denizlerdeki hızlı azalışı artarak devam etmekte ve kalıcı çözümler beklemektedir.